Diagnoza sytuacji cmentarzy komunalnych w Polsce – główne problemy i wyzwania dla gmin
Zarządzanie cmentarzami komunalnymi stanowi jedno z najtrudniejszych zadań własnych polskich gmin. Kontrola Najwyższej Izby Kontroli przeprowadzona w 24 gminach w 2016 r. oraz analiza prawno-ekonomiczna Forum Obywatelskiego Rozwoju z 2021 r. ujawniły problemy systemowe, które dotykają większość samorządów w kraju:
Presja demograficzna i brak odpowiednich terenów pod nowe inwestycje
Najbardziej palącym problemem gmin jest pozyskanie terenów pod lokalizację nowych cmentarzy komunalnych. W Polsce funkcjonuje około 1880 cmentarzy komunalnych, z których znaczna część to obiekty o proweniencji historycznej, przekazane samorządom w procesie komunalizacji lat 70-90. Cmentarze te, projektowane dla potrzeb mniejszych społeczności, obecnie nie nadążają za rzeczywistymi potrzebami gmin. Gminy borykają się z brakiem odpowiednich terenów spełniających warunki określone w przepisach, co zmusza niektóre miasta do budowy cmentarzy poza własnymi granicami administracyjnymi – rozwiązanie będące naruszeniem obowiązującego prawa i rodzące wyzwania dotyczące współpracy międzygminnej.
Wysokie koszty utrzymania
Budowa i utrzymanie tradycyjnych cmentarzy stanowi znaczące obciążenie dla budżetu gminy. Gminy muszą planować długoterminowe finansowanie przy niepewności dotyczącej przyszłych potrzeb i możliwości budżetowych. Szczególnie dramatyczna sytuacja występuje w gminach ze starymi, zaniedbanymi cmentarzami objętymi ochroną konserwatorską. Przykład gminy Szydłowo pokazuje skalę problemu – 13 zabytkowych cmentarzy z XIX wieku wymaga uporządkowania i konserwacji, której koszty przekraczają możliwości finansowe gminy.
Wyzwania regulacyjne i prawna niepewność
Gminy funkcjonują w oparciu o ustawę z 1959 roku, która nie nadąża za współczesnymi realiami demograficznymi, społecznymi i technologicznymi. Brak jasnych regulacji w kluczowych obszarach – od definicji usług cmentarnych po katalog możliwych opłat – pozostawia samorządy bez wystarczającego wsparcia prawnego w podejmowaniu strategicznych decyzji.
Rosnące oczekiwania społeczne
Gminy dostrzegają zwiększającą się świadomość ekologiczną mieszkańców i rosnące zapotrzebowanie na alternatywne formy pochówku. Coraz więcej osób poszukuje rozwiązań wykraczających poza tradycyjne modele, co wymaga od samorządów elastyczności i innowacyjności w planowaniu usług cmentarnych.
**
W obliczu tych wszystkich wyzwań, gminy poszukują nowoczesnych, kompleksowych rozwiązań, które połączą efektywność ekonomiczną z odpowiedzialnością środowiskową i społeczną. Program cmentarzy leśnych odpowiada na te potrzeby. Oferujemy alternatywę, która odpowiada na większość zidentyfikowanych problemów.
KORZYŚCI DLA GMIN
Realizacja projektu cmentarza leśnego w Państwa gminie przynosi wieloaspektowe korzyści, odpowiadając jednocześnie na współczesne wyzwania samorządu:
Bezpieczeństwo sanitarno-epidemiologiczne
Cmentarze leśne stanowią znacznie bezpieczniejszą alternatywę dla tradycyjnych nekropolii, szczególnie w kontekście zagrożeń epidemiologicznych i klęsk żywiołowych, takich jak powodzie. Wiedzą o tym zwłaszcza samorządy na południu Polski, które podczas powodzi w 2024 r. zmagały się z wieloma przykrymi konsekwencjami podtopienia cmentarzy. Biodegradowalne urny umieszczane przy korzeniach drzew eliminują ryzyko skażenia wód gruntowych, stanowiące poważny problem podczas powodzi na klasycznych cmentarzach. Naturalny proces rozkładu w środowisku leśnym przebiega w kontrolowanych warunkach, bez tworzenia ognisk bakteriologicznych czy chemicznych zanieczyszczeń. Ta forma pochówku odpowiada najwyższym standardom higieny publicznej, minimalizując ryzyko epidemiologiczne dla społeczności lokalnej.
Optymalizacja ekonomiczna i przestrzenna
Projekt przynosi gminie wymierne oszczędności finansowe i lepsze wykorzystanie przestrzeni. Cmentarz leśny wymaga znacznie mniejszej powierzchni niż tradycyjna nekropolia, jednocześnie oferując większą liczbę miejsc pochówku. Inwestycja zwraca się przez niższe koszty operacyjne (np. związane z utrzymaniem i naprawą nagrobków) i możliwość pozyskania dodatkowych dochodów z usług cmentarnych.
Architektura i turystyka
Cmentarz leśny to innowacyjny projekt łączący nowoczesną architekturę z naturalnym środowiskiem. To przestrzeń o charakterze unikalnym na skalę międzynarodową. Dla Państwa gminy to możliwość wyróżnienia się na mapie regionu. To miejsce ma szanse stać się atrakcją oraz budować pozytywny wizerunek gminy jako otwartej na nowoczesne rozwiązania i wrażliwej ekologicznie.
Aktywizacja gospodarcza społeczności lokalnej
Realizacja i utrzymanie cmentarza leśnego generuje miejsca pracy dla lokalnych wykonawców i rzemieślników. Od etapu przygotowania terenu, przez prace leśne i ogrodnicze, po bieżące utrzymanie – projekt angażuje różnorodne kompetencje dostępne w społeczności. Korzystamy z usług lokalnych firm budowlanych, ogrodniczych, stolarskich czy kamieniarskich, wspierając rozwój lokalnej przedsiębiorczości. To również trwałe miejsca pracy związane z obsługą i rozwojem obiektu.
Poprawa jakości środowiska naturalnego
Cmentarz leśny funkcjonuje jako aktywny ekosystem, przyczyniając się do poprawy lokalnych warunków środowiskowych. Zwiększa bioróżnorodność terenu, tworząc siedliska dla lokalnej flory i fauny. Drzewa i naturalna roślinność poprawiają retencję wodną gleby, co ma szczególne znaczenie w kontekście zmian klimatycznych i coraz częstszych okresów suszy. Projekt wspiera naturalną filtrację powietrza i redukcję dwutlenku węgla, przyczyniając się do realizacji celów klimatycznych gminy.
Odpowiedzialność ekologiczna i zrównoważony rozwój
Program cmentarzy leśnych pozwala gminom aktywnie realizować politykę ekologiczną i cele zrównoważonego rozwoju, oferując mieszkańcom alternatywę o zdecydowanie mniejszym śladzie węglowym niż tradycyjne metody pochówku.
Konkretne korzyści środowiskowe w liczbach:
Cmentarz leśny z biodegradowalnymi urnami ma minimalny lub wręcz pozytywny wpływ na środowisko. Według Green Burial Council, zielony pochówek może sekwestrować nawet 11 kg CO2, co oznacza nie tylko zerową emisję, ale aktywne pochłanianie dwutlenku węgla z atmosfery. Dla gminy oznacza to możliwość oferowania mieszkańcom opcji pochówku o śladzie węglowym nieporównanie mniejszym w porównaniu z tradycyjną kremacją. Powszechnie stosowany pochówek ziemny jest jeszcze bardziej szkodliwy, ze względu na wykorzystanie stali i betonu do produkcji trumien i nagrobków oraz toksyczne chemikalia przenikające do gruntu.
DODATKOWE KORZYŚCI DLA GMIN
Możliwość realizacji w formule partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP) lub samodzielnie przez związek wyznaniowy.
Realizacja w formule PPP:
Program cmentarzy leśnych oferuje gminom dodatkową przewagę w postaci możliwości realizacji w innowacyjnej formule partnerstwa publiczno-prywatnego, która z powodzeniem funkcjonuje już w polskich samorządach i zyskuje coraz większe zainteresowanie.
Sprawdzony model krakowski: W 2016 r. gmina miejska Kraków zrealizowała pierwszy w Polsce cmentarz komunalny w formule PPP w Podgórkach Tynieckich.
Rosnące zainteresowanie samorządów: Model PPP dla cmentarzy analizują obecnie inne polskie miasta, w tym Konin i Olsztyn. Ta formuła cieszy się również powodzeniem w krajach Europy Zachodniej – Hiszpanii czy Francji – gdzie funkcjonuje już od lat, co potwierdza jej skuteczność i stabilność.
Realizacja przez Związek Wyznaniowy:
Alternatywnie, realizatorem projektu może zostać Związek Wyznaniowy “Wyznawcy Słońca”.
Dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania
Projekt w formule partnerstwa publiczno-prywatnego otwiera Państwa gminie dostęp do szerokiej gamy zewnętrznych źródeł finansowania, które zazwyczaj nie są dostępne dla tradycyjnych projektów cmentarnych. Innowacyjny charakter rozwiązania oraz jego proekologiczny profil czyni go atrakcyjnym dla różnorodnych programów wsparcia, takich jak:
- fundusze unijne i krajowe na projekty ekologiczne
- Bank Gospodarstwa Krajowego
- prywatni inwestorzy
- i wiele innych.
Gotowe wsparcie prawne – eliminacja ryzyka regulacyjnego
W ramach programu gminy otrzymują gotową, szczegółową opinię prawną przygotowaną przez doświadczonych prawników specjalizujących się w prawie samorządowym i cmentarnym. Opinia jednoznacznie potwierdza zgodność realizacji cmentarza leśnego z obowiązującymi przepisami prawa, w tym z ustawą o cmentarzach i chowaniu zmarłych oraz przepisami o gospodarce komunalnej. Gmina nie musi angażować własnych zasobów ani zewnętrznych kancelarii prawnych do przeprowadzenia czasochłonnych analiz prawnych.